Movies that Matter 2024 – Deel 4:
Leren leven met oorlog Oekraïne
door Jochum de Graaf
Over Oekraïne is een behoorlijke productie aan documentaires en een enkele speelfilm op gang gekomen, met als bekroning de Oscar voor 20 Days in Mariupol. Movies that Matter biedt een handvol recente documentaires die als verbindend element het leren leven met de oorlogsomstandigheden hebben.
Kenmerkend voor de documentaires is dat die niet meer zozeer inzoomen op gruwelijkheden van de oorlog, maar ze laten zien hoe de Oekraïners proberen om te gaan met de gevolgen: proberen te overleven en een nieuw leven op te bouwen.
Photophobia – Leven onder de grond
Photophobia, de openingsfilm van Movies that Matter 2024, begint sterk met beelden van explosies en granaatvuur rond een half in flarden geschoten kiosk. Door de straat razen auto’s op hoge snelheid. Een man schreeuwt al scheldend en tierend dat iedereen dekking moet zoeken. Een paar mannen steken hun kop boven een luik uit en worden in vuige taal bevolen onmiddellijk het luik te sluiten. Dan dalen we af in de ondergrondse gangen van de metro van Kharkiv. Het is lente 2022, kort na de Russische invasie, en zo’n 1.500 vrouwen, mannen, jongeren, ouderen, zelfs katten en honden, hebben allemaal zo goed als mogelijk hun kamp opgeslagen in de verschillende compartimenten van het station. Het is een wirwar van provisorische slaapplaatsen in een wereld waar het verschil tussen dag en nacht verdwenen is en waar een aparte samenleving ontstaan is.
Nieuwkomers worden op Perron 1 gefouilleerd en ondervraagd waar ze vandaan komen. We maken kennis met de twaalfjarige Nikita, ofwel Niki, die al twee maanden met zijn moeder Yana, zus Anya en stiefvader Yevhenni ondergronds bivakkeert. Niki doodt de tijd door met zijn zus door de lege stations en tunnels te dwalen en wat te chatten met vriendjes die nog bovengronds zijn. De ouders van Niki tobben en dubben over de vraag of ze terug naar ‘daarboven’ moeten gaan; veel mensen komen alleen ‘s nachts naar de metro om in relatieve veiligheid te slapen. ‘Hoe beleven de kinderen dit, hoe zullen ze dit onthouden?’
Leven in het daglicht betekent levensgevaar, ondergronds is er de continue gloed van neonverlichting . Ze verbieden de jongen ten enenmale om het metrocomplex te verlaten.
Moeder Yana gaat met Niki naar de dokter die uitlegt dat hij lijdt aan ‘fotofobie’: zoals vrijwel alle bewoners heeft hij een gebrek aan zonlicht en frisse lucht. De dokter schrijft Niki vitamine D voor en raadt hem aan om een dagboek bij te houden om daarin zijn bezigheden op te schrijven.
Zijn leven wordt een stuk dragelijker wanneer hij de bijna even oude Vika ontmoet, een klein meisje met een muts met op aanraking reagerende konijnenoren. Ze rennen vrolijk door de tunnels, balanceren op de treinrails, spelen met kaartjesautomaten en dromen voor de metroplattegrond van spannende reisjes door de stad. Ze knopen hier en daar een praatje aan, want iedereen hier onder de grond heeft wel een verhaal. Ze spelen met achtergelaten katten en honden, terwijl uit de luidsprekers de oproep klinkt: ‘Mensen, let goed op uw huisdieren!’ Ze maken kennis met “Cowboy”, een oude straatmuzikant die het ondergrondse leven bezingt en Niki en Vika de mooie ballade van het liefdesverhaal van Romeo en Julia toezingt. Hij kan evenwel niet op ieders sympathie rekenen, buiten beeld bijt een toehoorster als hij uitgespeeld is toe: ”Lijden we niet al genoeg?”
De Slowaakse filmmakers Ivan Ostrochovský en Pavol Pekarčík zetten de onschuld van kinderen af tegen de achtergrond van een gruwelijke werkelijkheid. Photophobia laat goed zien hoe de Oekraïners dit surrealistische ondergrondse leven leiden, hoe zij hun vele leed en soms ook lief met elkaar delen, hoe zij over veel veerkracht beschikken en dat er, om het in clichébeelden te zeggen, toch wat hoop aan het eind van de tunnel is. Om het ‘een diep ontroerende fictie-documentaire hybride’ te noemen, zoals de film wordt aangeprezen, gaat echter toch wat ver.
Nice Ladies – Cheerleaders worden gescheiden
Mariia “Masha” Ponomarova – Oekraïense van oorsprong, na de Maidan-revolutie naar Nederland verhuisd en van de lichting 2016 van de Nederlandse Filmacademie – kwam in de coronatijd op het idee een film te maken over de ‘Nice Ladies’: een bijzondere groep van oudere cheerleaders in Kharkiv, de bevrijde frontstad in Oost-Oekraïne. Charmant gehuld in fleurig rode danspakjes en met witte pompons voeren ze hun gymnastische oefeningen uit.
We horen het verhaal van frontvrouw Valia, al een eindje in de zestig, wier man slachtoffer was van de kernramp van Tsjernobyl. Na het overlijden van haar zoon gaat hij op zoek naar nieuwe bezigheden en komt in het warme bad van de vriendinnenclub terecht. De Ladies doen in 2021 met succes mee aan Ukraine Got Talent, wat ze een korte tournee door het land oplevert.
Maar dan gaat het beeld op zwart en horen we de getuigenis van Sveta van 24 februari 2022. Om 5 uur ’s ochtends wordt ze wakker van de lichtflitsen en explosies van de Russische inval. Sveta heeft vanuit de badkamer contact met Masha Ponomarova in Amsterdam. Ze besluit met haar schoondochter en nog jonge kleinkind (haar zoon moet achterblijven) naar ons land te vluchten. Aanvoerder Valia en coach Nadia blijven achter in het herhaaldelijk onder zwaar vuur liggende Kharkiv. De vrouwen onderhouden op afstand veelvuldig contact. Valia en Nadia wisselen het nieuws uit over de doden en gewonden bij de aanslagen in Kharkiv, Sveta doet mee aan een emotionele demonstratie op de Dam. Ondertussen blijven ze wel hun dagelijkse oefeningen doen.
De Nice Ladies waren al voor de oorlog uitgenodigd voor het Europees Kampioenschap in de Baltische staten, dat zomer 2022 wonderwel toch doorgaat. Vanuit de diverse standplaatsen reizen ze naar Riga. Aan de Baltische kust verblijven ze met elkaar in vakantiehuisjes waar ze lange gesprekken hebben over hun wederzijdse wel en wee. Sveta heeft vooral last van ‘survivor’s guilt’, voelt zich schuldig dat ze in het veilige Nederland ver van de frontlinie is. Heeft ze er wel goed aan gedaan te vluchten, terwijl haar vriendinnen in de dagelijkse ellende achterbleven? Hoe kun je in die oorlogsomstandigheden overleven, hoe lang zal het nog duren, hoe houden ze de hoop op de overwinning levend?
Een enkele keer lopen de emoties wat op, maar over het algemeen blijft het allemaal wat aan de oppervlakte. De documentaire is ook wat traag gefilmd met minutenlang uitgesponnen beelden van de regen in Amsterdam en de groene weiden in Letland die tot nadenken zouden moeten stemmen.
Homefront – Wens voor een nieuw leven
“Ik ben Anna, en rechts van mij staat ook Anna. Wij zijn de regisseurs van de film, althans dat hebben we geprobeerd. We waren op zoek naar een familie van ontheemde personen en die hebben we zeven maanden gevolgd. We vroegen ons af of ze een nieuw leven konden opbouwen in een afgelegen dorp en een nieuwe omgeving.”
De jonge regisseurs Anna Ilchenko en Anna Yutchenko doen in Homefront op innemend dilettantische wijze verslag van hun onderneming. Het heeft wel iets weg van een uitgebreid item van Metropolis.
Anna en Anna weten contact te leggen met de vijf kinderen van de familie Lymar in het dicht tegen de Russische grens aanliggende Sumy. Vader Victor en moeder Ania verhuizen kort na de invasie met de kinderen en twee chihuahua’s naar het vlakbij Lviv in het uiterste westen liggende dorpje Mshanets. Ze worden door plaatselijke vrijwilligers geholpen bij de bouw van een nieuw huis. Anna en Anna maken een reportage van de dorpsbewoners, de priester, de buurvrouw die meer van het dorp weet dan iedereen, de dorpschroniqueur en de dorpsgek die constant dronken is.
Maar dan blijkt de familie Lymar zomaar ineens verdwenen, met de noorderzon vertrokken, zonder een bericht achter te laten. Anna en Anna gaan op zoek en komen onder andere in Polen terecht, in Krakow waar een grote Oekraïense gemeenschap is neergestreken. Ze spreken met landgenotes over hoe het is om een nieuw leven op te moeten bouwen. Ze maken zich nuttig met het herstellen van camouflagekleding voor het Oekraïense leger.
Ze vragen zich af of hun helden misschien weer terug naar Sumy gegaan zijn, maar daar krijgen ze de vinger niet achter. Uiteindelijk krijgen ze moeder Ania aan de telefoon die toegeeft dat ze inderdaad wel terug had willen gaan, maar eigenlijk niet goed meer weet wat haar thuis is.
Homefront is een innemende korte film over ontheemding en toch ook de wil om een nieuw leven op te willen bouwen.
Searching for Nika – Onweerstaanbare liefde tussen mens en dier
De Oekraïense filmmaker Stanislav “Stas” Kapralov groeide op met hond Nika in Irpin, voorstad van Kyiv die in het begin van de Russische invasie zwaar getroffen werd. Kapralov was op dat moment op vakantie in Polen en besloot spoorslags terug te keren toen hij het bericht van zijn ouders kreeg dat Nika vermist werd. Kort na de bevrijding van Irpin, toen het Russisch offensief was teruggeslagen, begint hij zijn zoektocht, laverend tussen de autowrakken, in puin geschoten gebouwen en de opgeblazen bruggen, waar drommen mensen op weg zijn naar andere bestemmingen.
Kapralov maakt vooral gebruik van social media, post foto’s en oproepen via Telegram, het veel in Rusland en Oekraïne gebruikte netwerk. Gaandeweg sluit hij zich aan bij een uitdijend netwerk vrijwilligers die allemaal op zoek zijn naar achtergebleven dieren van gevluchte of omgekomen eigenaren. In eerste instantie gaat het vooral om huisdieren, honden en katten. Kapralov filmt vrijwilliger Alec, volgens hem lijkend op een acteur uit The Walking Dead. Op aanwijzing van de vroegere bewoners redt hij onder de bedden en in half in puin geschoten appartementen in kasten of kelders vaak sterk vermagerde katten. Op zeker moment heeft hij er zelfs drie die hij bij elkaar in een bakkie stopt en in de auto meeneemt. Lang niet altijd leidt dat tot een succes en moeten de eigenaren op soortgelijke wijze als de verwanten van gesneuvelde militairen op de hoogte worden gesteld van het overlijden van hun geliefde huisdier.
Maar telkens is er nog geen spoor van Nika. Kapralov gaat steeds verder en maakt een reportage over een struisvogelfarm waarvan de helft van de beesten bij een bombardement is omgekomen. Aangrijpend is ook de paardenstoeterij, de paarden totaal verminkt in een cirkel liggend, zinloos afgeslacht door een bende Tsjetsjenen. De eigenaar noemt de paarden allemaal bij naam terwijl we beelden zien van toen ze nog fris en vrolijk door de wei liepen of aan een concours deelnamen.
Kapralov raakt betrokken bij de reddingsoperatie van de wilde dieren die door vrijwilligers met gevaar voor eigen leven onder zware bombardementen uit het Ecopark worden gered. Hij gaat mee op het transport van leeuwin Ruru die door verzorgster Oleksandra naar Polen wordt gebracht. En onderwijl alsmaar die beelden van de zware verwoestingen die de nietsontziende Russen hebben veroorzaakt.
Toch levert de zoektocht ook weer hoopvolle beelden op met de terugkomst van een dood gewaande stalknecht en de geboorte van tientallen struisvogelkuikens. Searching for Nika belicht met de verkenning van de onweerstaanbare liefde tussen mens en dier een bijzondere kant van de oorlog in Oekraïne.
Kijk hier waar en wanneer deze films nog draaien tijdens het Movies that Matter Festival.
25 maart 2024
Movies that Matter 2024 – Deel 1: Activisten in Irak, Nieuw-Zeeland en Kenia
Movies that Matter 2024 – Deel 2: Je jazz of je leven
Movies that Matter 2024 – Deel 3: Gaza: haat is niet het antwoord
Movies that Matter 2024 – Deel 5: Het lot van advocaten en media in Rusland